Ташлый торган эш түгел

- Узган ел Россиянең күп шә­һәрләрендә һәм башкалабыз Казанда да "Үлемсез полк" дип аталган хәтер маршы узды. Бу чара быел да оештырыламы?


- Хикмәт бит Җиңү көнендә урам буйлап кемнеңдер рәсемен күтәреп йөрүдә генә түгел. Җиңү бәйрәме көннәрендә моңарчы бер хәбәре дә булмаган солдат­ның туганнары алар турында мәгълүматлы булырга да мөмкин. Казанның Җиңү паркында урнашкан мемориалга кереп, хәбәрсез югалган туганнарыгыз турында мәгълүмат табарга була. Мо­ңарчы без үзебез өчен күп чыганаклар аша шактый документларны тикшердек, исемлекләр тө­зедек, чагыштырдык. Хәзер исә шуларны солдат гаиләләренә тарату бурычын куябыз.


Кайчак гаиләдә сугышта кат­нашканнарның фоторәсемнәре дә сакланмаган була. Ә алар бездә булырга мөмкин. Яки киресенчә. Әйтик, "Татарстан генераллары" китабын әзерләгәндә хәтта кайбер генералларның да фотолары табылмады. Бер караганда, "Хә­тер маршы"нда бабасының рәсемен күтәреп алып бару да мөһим түгел бит. Аның исем-фамилиясе, туган һәм үлгән еллары язылган булса, җитә. Фо­то­рәсемнәре булса, әй­бәт, әлбәттә. Инде юк икән, онык­лары рәсемне үзләре ясарга да мөмкин. Бабаларын ничек хәтер­лиләр яки ничек күз алдына ки­терәләр - шулай итеп. Бәлки, ул аларның төшенә кергәндер. Кайчак оныклары әсирлектә үлгән бабалары турында мәгълүмат алырга киләләр. Оныгы нәкъ бабасы төсле үк була. Хәтта паспорт күр­сәтү дә кирәк түгел.


- Җиңү паркындагы мемориал үзәге эшчәнлеген аң­латып китсәгез иде. Урамнан кергән кеше анда үзенә ки­рәкле мәгъ­лүматны таба аламы?


- Җиңү паркында мемориал үзәге ачылганга бер ел була. Анда сугышта катнашканнар, һәлак булганнар, хәбәрсез югалганнар буенча электрон база бар. Мемориалда бүген каравылчы гына утыра. Бинаны хосусыйлаштыру мәсь­ә­ләсе зур проблемага әйләнде, әлегә һаман хуҗасы юк. Мемориалдагы электрон мәгълүмат чыганакларыннан һәркем үзе файдалана алмый бит, анда килгән кешегә кемдер ярдәм итәргә тиеш. Без бу эшне төгәл белүче кешене билгеләр идек. Сөйләшү булды, анда өч эш урыны каралды. Әмма болар сүздә генә калды. Бу эшебездә акчалата ярдәм итү­челәр бар. Мәсәлән, эзтабар Дмит­рий Кузнецов ярдәм кулы сузды. Без аның белән экспе­дициягә йөргән вакыттан ук таныш. Ләкин акча һәрвакыт кирәк. Бу - бүген башлап, иртәгә ташлый торган эш түгел.


Бәйрәмгә кадәр бер ай вакыт калып бара, җыелган, тупланган мәгълүматны биреп өлгерергә кирәк. Ярдәм сорап килгән кешегә шунда ук извещение биреп җибәрә алабыз, бу - документ дигән сүз. Әгәр кеше исән кайткан икән, аңа бирелгән бүләкләрне ачыклыйбыз. Бер­нәрсә дә тапмасак, кешеләрдә булган мәгъ­лүматны өйрәнү өчен алып калабыз.


- Казанда 9 Майда үткә­реләчәк "Хәтер маршы"­ның маршруты тәгаенлән­гән­ме?


- Татарстаннан фронтка 700 мең кеше киткән, шуның 398 меңе кире әйләнеп кайта алмаган. Кайтмаганнарның 180 меңе хә­бәрсез югалган дип санала. Мондый зур югалтуны искә алмыйча калу һич кенә дә мөмкин түгел. Һәркемнең фронтовик әтисен, бабасын искә алып, "Хәтер мар­шы"нда катнашасы килер. Бу кайдадыр зур чарага әйләнер, кайдадыр мәктәпләрдә генә үткәрелер. Хәтер яңарту дигән сүз дә бар бит әле. Балаларыбыз, оныкларыбыз бабайлар батырлыгын белеп үсәргә тиеш. Бу акциягә рес­публиканың һәр районы кушылачак. Казанда ике маршрут карала. Берсе Ирек мәйданыннан башлап Арча кырындагы зиратка кадәр дәвам итәр дип көтелә. Икенчесе "Казан-Арена" стадионыннан Җиңү паркы мәйданына кадәр сузылачак. Бу чараны Җиңү па­радының дәвамы итү теләге дә бар.


- Гадәттә без Җиңү көнендә генә шаулашып алабыз да тагын тынып калабыз кебек...


- "Хәтер маршы" буенча эш ел буе дәвам итә. Казан шәһәренең мәктәп балалары белән Нурлат, Кукмара, Балык Бистәсе, Югары Ослан районнарында булдык. Нурлатка - 200ләп извещение, Кукмарага 50не алып кайттык. 3 март көнне Лаешка дүрт "похоронка" алып бардык. Анда ачык­ланган исемнәр тагы да күбрәк иде, әмма туганнарын табып булмады. Хәзер Түбән Кама, Теләчегә барырга җыенабыз. Әнә шулай моңарчы туганнарының кайда һәлак булганын да белмәүче гаиләләргә алар турында хәбәр алып киләбез.


- Димәк, әле һаман да мәгълүматлар өстәлеп, яңа­р­тылып тора?


- Без районнарга яңа мәгълүматлар белән чыгабыз. Боларның берсе дә "Хәтер кита­бы"нда юк. Соңгы вакытта волгоградлылар белән эшләдек. Анда Городищенск районында һәлак булганнарның яңа исемлеге ачыкланды. Нәкъ шушы җирдә 1942 елда Татарстаннан тупланып киткән 120 укчы дивизиясе яу кырында ятып кала. Бездә исем­лек бар иде, тик ул бүген күпкә яңарды. Алар без җибәргән 2 мең 968 фамилияне чагыштырдылар. Сугыш узган тугыз торак пунктны тик­шерделәр. Мәсәлән, көчле сугыш барган Ерзовка авылында 398 якташыбыз һәлак була, шулардан 98енең генә исеме мәр­мәр ташка уелган. Күп кенә исемнәр архив язмаларында гына саклана. Сугыш елларында исәп-хисап эше бик авырдан алып барылган, кайчак кемнәр күмелгәне бөтенләй тер­кәлмәгән, хәтта Германиядәге исемлек­ләр­дә дә төгәлсезлекләр җитәрлек. Безгә әнә шундый мәгъ­лүматлар белән Волгоградтан 16 кешелек төркем килде. Болар - эзтабарлык белән кызыксынучы мәк­тәп укучылары, студентлар. Хәзер ике яктагы мәгъ­лүматны чагыштырып, уртак исем­лек төзедек.


Бу эш дәвам итә әле. Исемлек көн дә яңара, вакыт-вакыт музейга мөрәҗәгать итеп алырга да кирәк. Аннан Җиңү паркында урнашкан мемориалдагы базаны яңарту өчен дә акча каралса, югал­ган кешеләрнең шактый исем­­нәрен гаиләләренә кайтара алыр идек. Электрон базадагы мәгълү­матлар ай саен яңартылса, кеше­ләрнең ешрак кереп карау мөмкинлеге барлыкка килер иде.
Әле шушы көннәрдә генә Санкт-Петербургтан Суслонгер һәм Сурокта ачлыктан, авыр яралардан үлгән 579 кешенең исемлеген җибәрделәр. Аны отставкадагы подполковник, актив ярдәм­чебез, эзтабар, гомере буе теш табибы булып эшләгән Закиров төзегән. Ул бүген бөтен Союз буенча госпитальдә вафат булган­нарның исемлеген төзи. Бездә бу исемлек 300 солдаттан гына тора иде, хәзер аларны да яңартабыз.

http://www.vatantat.ru