Millәt  yazmıshı – үz kulıbızda

 Kүp ellar dәvamında  urnashkan bitaraflık moña komaсhaulık itә. Millәtebezneñ tabigıi rәveshtә ıashәeshe һәm  үseshe  өсhen  gasırlar  buena ata-babalarıbızdan  kalgan  goref-gadәtlәrne totu,  ana telebezdә mөgamәlә itү һәm shul teldә  alıp barıla torgan  ukıtu-tәrbiıa sistemasın, milli mәktәbebezne buldıru  zaruri.  Mәktәp  halıknıñ milli tradiciıalәrenә nigezlәngәndә genә үzene  tәrbiıavi һәm belem birү burıсhların tulısınсha  үti  ala.

Gadәttә balalar  өidә tatarсha aralashkanda ana tellәrendә irken   sөilәshәlәr. Kızganıсhka karshı,  kүp kenә ata-analar, aeruсha shәһәr cirlegendә rus telendә aralashalar һәm balaların rus mәktәplәrenә  birүne  kulai   kүrәlәr.  Bu hәl raion  үzәklәrendә  dә  sizelә.  Өstәvenә әledәn-әle tatar mәktәplәre  ıabılıp tora. Katnash mәktәplәrdә tatar sıinıfları kimi bara. Monıñ sәbәplәre barıbızga da  mәglүm: kүpсhelek  ata-analar  үzlәre shulai teli.  Kaiber statistik  mәglүmatlarga  karaganda, il buenсha tatar balalarınıñ nibarı 7 procentı gına  үz telendә  ukıi.  Mәs^әlәne hәl itүdә Tatarstan  zur үrnәk   kүrsәtergә  burıсhlı. Elmә taktalarnı tatarсha ıazıp kına  әllә ni alga  kitep bulmıi. Iñ elek  ministrlık-vedomstvolarda eshlәүсhelәr, uсhrejdenie-predpriıatie  citәkсhelәre rus һәm tatar tellәren   ıahshı belergә tiesh dip sanıim.

 Tatar tele үseshe tarihına   kүz  salsañ,  hәlebez, сhınan da, uilanırlık, hәtta сhañ sugarlık. Utızınсhı ellar  ahırında monolit ber “sovet halkı” barlıkka  kiterү sәıasәte milli mәktәplәr үseshenә totkarlık ıasap kına  kalmadı, alarnı һәlakәt aldına  kuidı.  Ilneñ 28 tөbәgendә  һәm өlkәsendә ıashәp  kilgәn tatar mәktәplәre ıukka  сhıktı. Alar barı  үzebezdә, Bashkortstan, сhuvash Respublikalarında һәm Perm  өlkәsendә genә saklanıp  kaldı.

Tagın kaiber sannarga  һәm  faktlarga igtibarnı ıunәltik.  1920 elda tatarlar   ildә  halık  sanı   ıagınnan   сhnсhe  urında tordı. Bu  сhorda tatar mәktәplәreneñ  sanı   kүpkә  arta. Lәkin 60nсhı ellarda vәzgııat  үzgәrә. 1958 elda milli mәktәplәrebez berse  artınnan berse  ıabıla, 28 өlkәdә tatar mәktәplәre tәmam  beterelә. Bu  үz  сhiratında  millәtneñ dә kimүenә kiterә.  Әitik, 1987 elda tatarlarnıñ san ıagınnan SSSRda cidenсhe urınga tөshүe  shul turıda  sөilәmimeni!  Gomumәn, belem  alunı ruslashtıru milli gorurlıu  kimetә. Tatarlarnıñ  bashka millәt bulıp ıazıluına misallarnı һәr tөbәktәn kiterergә mөmkin. Shunlıktan tatar millәteneñ сhınıkta shaktıi kүp buluın һiсh tә inkar itә almıibız. Tukai da bit  үz zamanında “un million Idel bue tatarları”  dip  yazgan. 

 Kүñeldә 2020 elda halık  sanın  aluda tatarlarnıñ bashka millәt  itep  kүrsәtelүe ihtimalınnan tugan borсhu  da  bar.  Hәzer Rossiyadә 5,3 million tatar  yashi. Bıelgı  halık  sanın  aluda shushı kүrsәtkeсhne saklap  kalsak ide dip telim. Monda  esh  sannarda  gına bulsa  ikәn. Bez Arсha raionı milli әdәbiyatıbıznıñ gorurlıgı,  ul ike distәdәn artık   yazuсhı  birgәn, dip  sөilibez.  Nәk alarnıñ kүtәrelү сhorı  mәktәplәreneñ  shaulap-gөrlәp  torgan  сhagına  turı  kilә.  Ә hәzer?  Monı  bashka raionnar misalında  da kүrergә mөmkin. Utızınсhı ellarda Orenburg  өlkәse buenсha  gına  da Musa Cәlil, Cәүdәt Fәizi,  Haris YAkupov kebek өсh distәdәn artık zıyalı әdәbiyat-sәngat mәidanına  kүtәrelә. Tatar mәktәplәreneñ һәm mәdrәsәlәreneñ  cimeshe bu. Ni  өсhen  soñ  soñgı сh0-50 elda bashka өlkәlәrdәn mondıi talantlar sirәk сhıga. Monısı inde mlli mәktәplәrebezneñ kimүe nәticәse.

Milli telebezgә  anıñ alfavitınıñ alıshınıp toruı sәbәple dә  zur  zıyan   kilde.  Bilgele bulganсha, 1927 elga kadәr tatar yazmasında garәp alfavitı kullanıla. Annarı  ul latinga  alıshtırıla. Ә tagın ike  eldan, 1938 elda  “kirillica”, yagni rus alfavitı kertelә. Nәticәdә ata-babası  yazuın tanımagan өсh  buın  үste. SHuña da milli tel һәm әdәbiyatıbızdagı bүgenge gariplekkә  һiсh tә aptırıi torgan  tүgel. 

Inde kilep bүgenge tatar milli kitabın basu eshenә dә kүz salıik. Dөresen әitkәndә,  bu mәsәlәdә hәlebez shәptәn tүgel.  Sovet  сhorında  һәrdaim iñ   kүp kitap SSSRda сhıga, iñ  kүp  ukuсhı  sovet keshese dip, сhın hakıikatne  bozıp, halıktan  yasherep, kesheneñ  anıñ tomalap  kildelәr. Oktıbr inkıilabına kadәr сhama belәn elına 700-800 tatar kitabı  сhıgarıla.  Sovet  сhorında  bu  san 1сh0 tirәsennәn artmadı. Hәzer dә әllә ni  alga  kitesh   ıuk. 

Alda sүz ana telebezne  үsterүneñ  mәgarif  өlkәsendәge problemaları turında   bardı.  Әmma tugan telebezne  saklauda һәm aña mәhәbbәt uyatuda ictimagıi eshсhәnlek tә zur әһәmiyatkә iya. Alda әle  millәtebez   yazmıshı hakına tagın  da  zur eshlәr bashkaru burıсhı tora.

Rәihan Kәshipov.