Бакыр тау хәзинәләре

Алексей Жалов, Европа спелеологлар союзы вице-президенты

Әгәр сез Татарстанга килгән­сез икән, биредәге вакытыгызның бер көнен һичшиксез Сарманга барыр өчен билгеләргә тиешсез. Дөресрәге, район үзәгенең төньяк-көнчыгыш кырыендагы бакыр рудникларына барыр өчен. Алар сезнең өчен ачыш, соклану объекты булырга чыннан да лаек. Бердәнбер шарт – анда бару турында алдан кайгыртырга һәм оза­тучы белән сөйләшеп куярга кирәк, ул сезгә «Бакыр базы» руднигының җир асты галереялары буйлап экс­курсия оештырса, шәп булачак.

Тәэсирләр онытылмаслык була­чак, менә күрерсез. «Бакыр базы»­ның чуалып беткән күп баскычлы галереяларында адашырга да мөм­кин. Яки тар тишекләрдә кысылып калырга. Ни дисәң дә, рудниклар­ның холкы каршылыклы һәм хәтәр. Шуңа күрә озатучыдан башка монда баш тыкмавың хәерле. Бу урын спе­леологлар, географлар, археологлар һәм тарихчылар арасында бик по­пуляр. Әмма гадәти туристлар монда шулай да күп түгел. Һәм бу мондый үзенчәлекле, тынычлык хөкем сөргән атмосфераның кадерен белүчеләр өчен зур өстенлек. Биредә вакыт­лыча булса да бөтен мәшәкатьләр һәм проблемалар онытылып тора. Әхмәт-Таудан бакыр табу эше ХVIII гасырның беренче яртысында баш­ланып китә. Ике чакрымнан артык озынлыктагы бакыр чыгару юллары яхшы сакланган. Бу әле аларның бил­геле өлеше генә.

Менә без «Бакыр базы» руднигы авызына килеп җитәбез. Эчкә керер өчен әйбәтләп иелергә кирәк – уем­ның биеклеге нибары 90 см гына.

Кайбер тарихчылар раславынча, рудникны Төньяк сугышы вакытын­да әсир төшкән шведлар үзләштерә башлаган. Әмма башка фараз да бар. Анысына ышансаң, «Бакыр базы»н иске йола тотучылар казыган. Янә­се, алар рудникны үз гыйбадәтләрен кылу өчен файдаланганнар. Өченче фараз буенча рудник «чудь» дип атал­ган ярым мифик халык тарафыннан булдырылган. Шунысы кызык: бакыр руднигының үзәгендәге «зал»ларның берсендә күл бар. Аның суы иң югары сыйфатка җавап бирә дип табылган. Белгечләр сүзенә караганда, бу – «бо­зылмый торган» су. Бәлки, чыннан да иске йола әһелләре кылган до­галардандыр? Әллә чудьләр өргән тылсымнанмы?

Монда салкын һәм караңгы. Җылы кием һәм фонарь алырга онытмагыз! Мәгарәнең кызыгы нидә соң? Бе­ренчедән, монда экзотик җир асты җан ияләре, динозаврларның заман­дашлары: колаклы соры ярканатлар һәм төньяк кожаннары, шулай ук бик сирәк очрый торган очлы борынлы бакалар яши. Икенчедән, сез бу мә­гарәдә җиребезнең ничек «ясалга­нын» үз күзләрегез белән күрерсез. Тирәндә нинди катламнар булуын, төрле утырмаларны… Пермь чоры күз алдыгызга бөтен асылы белән килеп басар – география дәресле­генә чып‑чын күргәзмә әсбап. Сез 250 миллионнан да артыграк яшьтәге дымлы һәм салкын кантарларга кагылачаксыз! Бу үзе бер могҗиза! Һәм, ниһаять, өченчедән, мәгарәдән чыгып, көн яктысын күргәч, сез җир өстендә кояш нурлары астында яшәүнең чыннан да нинди зур бәхет икә­нен аңларсыз!

НИЧЕК БАРЫРГА:

Казаннан М‑7 трассасы буйлап Яр Чаллыга кадәр барыгыз. Аннары күрсәткечләр буен­ча – Сарман авылына. Район үзәгенә кергәч, төньяк-көн­чыгыш юнәлешендә «Бакыр Тау» күрсәткеченә кадәр. Тагын берничә йөз метр – һәм сез тиешле урында!

Фотограф: Александр Ефремов

http://protatarstan.ru