Шаляпинның казандагы адреслары буйлап

Бер танылган Мәскәү шагыйре болай дигән иде: «Соңгы елларда Казан бик нык үзгәрде. Европа затлылыгы пәйда булды аңарда. Әмма ун ел тирәсе элек килгән чакта аның манзарасы тәэсирлерәк булып хәтердә калган. Ун ел эчендә җылылык, Идел буе калаларына хас күркәмлек, провинциядә генә була алган ямь юкка чыккан… Аның яңартылган урамнары инде Шаляпинны да, Пешковны да, Хлебниковны да хәтерләми. Менә шунысы кызганыч».

Казанда Шаляпинны хәтерләтүче нинди дә булса эзләр калганмы соң? «Страницы из моей жизни» китабында безнең атаклы якташыбыз калдырган беренче хатирәгә тукталыйк әле. Ул үзе үк озын көй башы шикелле яңгырый: «Көзге кара кичләрнең берсендә утырам мин шулай Казанга янәшә Әмәт авылында, тегермәнче Тихон Карпович эргәсендә». Димәк, күрсәтелгән адрес буенча юлга кузгалабыз…

Менә кайчандыр Әмәт авылы урнашкан тауга да килеп җиттек, бу тауны шәхси йортлар белән кот­теджлар бизи. Кайчандыр бу авыл Казанның чигендә урнашкан булса да, акрынлап шәһәр тарфыннан «йо­тыла». Дөрес, монда әле авылдагыча яшәү рәвеше, көнкүреш кагыйдәләре озак еллар буена сакланып килә.

КАЗАН ЭЧЕНДӘГЕ АВЫЛ

1970нче елларда биредә яшә­гән туганыма кунакка сугылган­да, кышкы юлларга мичтән алын­ган көлне сибүләренә үземнең дә шаһит булганым бар. Суны да көянтә белән яисә махсус агач чаналарга урнаштырылган сөт би­доны белән ташыйлар иде. Күпләр тавыклар асрады ул елларда, ә кай­берәүләр күгәрченнәр дә тотты.

Хәзер инде манаралары һәм флю­герлары балкып утырган фазендалар пәйда булды. Шулай да, әле метро ачылгач та, монда сарык бәтиләре бәэлдәп торган сараена печән та­шучы кәләпүшле бабайларны очра­тырга була иде. Бакчалардан юлга алмалар тәгәрәп чыгуын да оныта­сым юк. Кемдер мунча яга, һавага төтен исе тарала. Җирле халык урам­нардан кәлүш яки өйдә кия торган чүәкләрдән генә йөри, көнбагыш яра.

Шаляпиннарны бер сум ярымга гына яшәп торырга керткән тегер­мәнченең килбәтсез йорты яныннан балачагымда йөзләп мәртәбә узга­ным булгандыр. Аның янәшәсендә туристлар белән тулы автобус тук­талып торганын да, фотоаппарат­ларын кабызып, бер‑бер артлы сурәт төшерүче туристларның үзләрен дә күргәнем булмады. Дөрес, күрше йорттагыларның 90нчы еллар урта­сында бирегә бик җитди кыяфәтле бер карчыкның килеп, диварларны үбеп диярлек йөрүен сөйләгәне бул­ды. Шулчакта күпләр монда кайчан­дыр Шаляпин яшәгәнен белеп ала да инде, ә теге карчык аның Америка­да яшәүче оныгы булып чыга. Кар­шыдагы йорт тәрәзәсеннән күргән күренеш шушы еллар эчендә инде тәмам риваятькә әйләнгән: имеш, Федя утырырга яраткан бусаганы да ялт иттереп куйганнар океан аръ­ягыннан килгән кунак өчен, шәмнәр сөреме белән капланган тәрене дә, тастымалга төреп, кулына тоттыр­ганнар, күренекле якташыбызның балачак кулсызымнары сакланып калган обойны да кисеп биргәннәр. Бушка түгел, әлбәттә. Карчык бит бик бай графиня, диләр. Ул киткәч, өйнең хуҗасы үзенә «Жигули» сатып алган, хак булса…

Озакламый йортны кадаклап куялар һәм буйыйлар. Янәшәсендә кирпечтән ясалган ят бер төзелеш тә пәйда була. 1912 елда истәлекле урыннарны йөреп чыгу нияте белән Казанга махсус фотограф ияртеп килгән Федор Ивановичның үтенече белән ясалган сурәттәге йортка багам да аны танымыйм. Югалган бу йорт! Яңасы аны үз эченә тәмам «йоткан».

Янәшәдә генә елга чуерташы белән капланган таудан төшү юлы була. Әлеге юлдан Федорның әтисе Иван көн дә Земская управага эшкә йөри. Ул идарәдә писарь вазыйфасын баш­кара. Хәзер аның эш урынында – Жуковский урамы адресы буенча урнашкан бинада Әүһәдиев исемен­дәге музыка училищесы балкып тора. Кайчандыр өй белән эш арасындагы иң кыска юл шушы саналган. Тикше­реп, үлчәп карадым: ярты сәгатьләп чамасы вакыт китә. Юл хәзерге Тихо­миров урамы аша сузыла да, аннары Иван Шаляпин сукмак буйлап тау би­тенә күтәрелә торган була. Тау битен­дә Осокин агачлыгына килеп эләгә (1910 елда монда атаклы Шамов хастаханәсе пәйда була), агачлык­ны узгач, Лядской бакчасына таба юл тота һәм эшенә дә барып җитә.

ЮКТАН БАР БУЛУ

Улы белән аралашу рәвеше үзен­чәлекле була Иван Шаляпинның. Әтисеннән Федор ишеткән иң назлы сүз «скважина» була, хәер, кечкенә Федя ул сүзнең мәгънәсен барыбер дә аңламый. Ә инде иркәләүгә кил­гәндә, еш кына аны чалт итеп сугып җибәрүләр алыштыра торган була. Әмма үзенең истәлекләрендә әти­сен айный алмый эчә торган сәрхүш һәм гаугачы итеп сурәтләгән Шаля­пин, миңа калса, буяуларның артык караларын кулланган.

«Ул алагаем зур таяк күтәреп миңа ташланды. Тотып үтерә икән, дип куркып, өстемдә нәрсә бар, шул килеш кенә урамга чыгып йөгердем. Җиңел генә ыштаннан һәм күлмәкчән хәлдә, яланаяклап, 15 градуслы салкында ике кварталны чабып уздым һәм дустым өенә кереп постым».

Иван Шаляпин

Шаляпин бу истәлекләрен яз­ганда инде танылган артист булгач барлыкка килгән тормышы белән үткәне арасында контраст кирәк­легенә төшенгән булса кирәк. Укучы аның нинди түбәннән – тормыш­ның иң төбеннән күтәрелгәнен белеп шаккатсын, янәсе. Күрегез, ул хәзер Зур театр сәхнәсендә патша киемнәреннән балкый – коеп куйган Борис Годунов! Казаннан башкала­га эләккән Шаляпин рус хыялының чып‑чын үрнәге: юктан бар булган­нарның берсе ул!

Шулай да вакыт‑вакыт Федор, хатирәләргә бирелеп һәм китабы­ның төп идеясе хакында онытып җибәреп, ә бәлки, күңеле нечкәреп китеп, мондый истәлекләр белән дә бүлешеп куя.

«Аның чәчләре йомшак һәм һәрвакыт яхшы итеп та­рап куелган булыр иде, андый матур причёсканы минем баш­ка берәүдә дә күргәнем булма­ды. Безнең аралар йомшарып киткән чакта аның чәчләрен сыйпау – үзе бер куаныч иде. Әнием үзе тегеп биргән күл­мәктән йөри иде ул, ул күлмәк тә йомшак тукымадан тегелгән, якасы кайтарып куелган, галстук урынына тасма тагылган. Ә инде соңрак, «фантазия» күлмәкләре пәйда булгач, тасма урынына бау тагып куя иде әни».

Ниндидер гади рус мужигына ох­шамаган сәрхүш сурәте килеп баса күз алдына, килешәсезме? Французга тартымрак… Шулай да, асылда нин­ди булган соң Иван Шаляпин? Әйе, балаларын ул артык иркәләмәгән, бишек каршында мөлдерәп хислә­неп утырмаган, үтенечләр һәм га­ризалар язып, иге‑чиге юк доку­ментларны күчереп язып, хәстәр­ләп, күз аллары караңгыланганчы эшләгән дә эшләгән. Әгәр айный алмыйча эчеп, иртән куллары кал­тырый торган булса, ничек каләм һәм кара белән эш итәр иде икән соң ул? Югары дәрәҗәле түрәләр­гә юллана торган гаять әһәмиятле кәгазьләрнең кайсыберләре нәкъ менә Иван Шаляпин гына яза тор­ган «тантаналы» почеркны таләп итә торган була, җитмәсә. Мин бу кә­газьләрне үз күзләрем белән күрдем. Иван Шаляпин башкарган бу эшне, һич курыкмыйча, каллиграфия сән­гате үрнәге дип атарга була.

Әмма язвадан интегүче барлык писарьлар һәм канцелярия хезмәт­кәрләре кебек үк, өлкән Шаляпин да айга ике тапкыр егылып эчә тор­ган була – аванс һәм получка алган көннәрдә, билгеле. Җанына шулай ял тапкан!

«Кайвакыт, эчеп алгач, әти, уйчанланып китеп, югары, хәтта хатын-кызларча тавыш белән бик сәер сүзләр тезмәсеннән торган җыр суза иде. Бу җыр­ны җырлаганда, аның тавышы сәер, чит булып яңгырый, чөнки олпат гәүдәсе белән бөтенләй тәңгәл килми:

Сиксаникма,

Четвертакма,

Тазанитма,

Сулейматма.

Биштиникма!

Дыгин, дыгин,

Дыгин, дыгин!»

Мин аңардан бу ботар­лап-чатарлап көйләнгән татар сүзләреннән торган җырның мәгънәсен сорарга тәки җөрьәт итмәдем».

Мин әлеге сүзләр тезелгән кәгазь­не бер татар фольклористына күрсәт­тем. Һәм ул шунда ук моның татар такмагы булуын искәртте. Җырның башында саннар һәм бик нык бо­зып җырланган сүзләр бара, ә азак­та – «тагын, тагын» дигән кабатлау. Күрәсең, Иван әфәнде бу такмакны базарда йә булмаса кабак төбендә ишеткән инде. Бәлки, аны хәмердән кәефләнеп киткән татар агае баш­каргандыр да, тирәсенә җыелганнар «тагын, тагын» дип кабатлагандыр. Халык арасында бер-берсен мәдәни баету шулай бара ул.

Рапорт үрнәге. Земская управа.

Сукно бистәсе. Хәзерге Калинин урамы (өскәкүтәрелгәндә.

АЛАРНЫ КҮМӘЧ ТАНЫШТЫРА

Әбәт җиткәч, писарьлар кәстрүл белән төшке ашларын алып ашый. Портфельдән сөт салынган шешәләр чыгып, өстәлгә кунаклый. Нәкъ төшке аш вакытында монда кай­нар күмәчләр белән баллы сойкалар күтәргән Алеша Пешков килеп керә. Ризык-нигъмәт тастымал белән каплап куелган – камыр ризыгын­нан, авыздан сулар китереп, кайнар бу күтәрелә. Икмәк пешерү йорты янәшәдә генә – өч йорт аша урнаш­кан. Писарьлар – даими клиентлар. Чандыр, сөяктән генә торган гәүдәле Пешков, кызыл пута белән буып куелган, майланып беткән Бохара халатын киеп алып килеп керә, кашлары, мыеклары картлачларныкы кебек, ап‑ак онга баткан була.

Фаразлар буенча, Фе­дор Шаляпин Казанның иң түбән катламнарын өйрәнгән булачак язучы белән нәкъ менә идарәдә таныша да. Сүз арты сүз китә, ан­нан болдырга чыгалар. Һава менә дигән, бе­раз йөреп килергә уй­лыйлар. Федор, мәкле күмәч чәйни-чәйни, Алешаның писарьлар­ның характерларын сурәтләп бирүен тыңлый: «Ә беләсеңме, әнә теге тәрәз буенда утыручысы, йоны йолкынган каз­га охшаганы… Йә, әйт әле, нәрсәгә аңа каләм?! Ул бит борыны белән дә яза алыр иде…»

Мөгаен, Федор яңа иптәше янына Деренков пекарнясына да сугыл­галагандыр. Подвалдагы «сукыр» тәрәзәләргә карап, анда ипи өчен камыр басучы эшчеләрне дә күр­гәндер, соңгылары эш барышында гел җырлый торган була, җитмәсә. Бәлки, яннарына да төшкәләгәндер, тыңлап торгандыр. Әмма он туза­ны артык ябышмасын өчен, урамга чыкканнар күбрәк. Янәшәдә генә – Панаев бакчасы, эштән соң, анда да кергәләгәннәр булса кирәк.

Пекарня бинасы инде яңартылган, элеккеге хәлдә сакланмаган. Дөрес, подвалы – һаман шул ук. Ә менә Земская управа бөтенләй үзгәрмә­гән – ни эче, ни тышы. Узышлый кергән идем: шул ук чуен баскычлар, һаман да исән бизәкләр, авыр биек ишекләр. Музей түгел-түге­лен, тик монда шул чорның рухы яши һаман да. Әнә, скрипкасы белән бер малай тәрәзә төбенә чүмәшкән дә, кәгазьгә төрелгән пәрәмәчен ашап утыра. Икенче берсе ноталар кочаклап коридордан йөгереп узды. Класстан җыр яңгырый, монысының да – үз символикасы.

СУКОНКА ҖЫРЛАРЫ

Шулай бервакыт буран ерып «Сук­но бистәсе» метросына ашыккан чагым. Бураны да буран минсиңәй­тим: әйтерсең, җил бозлы канаты белән биткә бәрә, тоташ кар дива­ры аша үткән-сүткән дә күренми. Бозлы бу җил канаты мине Духо­сошественский чиркәвенең ише­галдына куып кертте, һәм мин чир­кәү эчендә бераз гына җылынып алырга булдым. Тынлык. Шәмнәр янып утыра. Алтарь каршында ата­кайның үзенең һәм чиркәүгә йөрү­челәрнең аркалары күренеп тора. Кадило селкенә. Пышылдашулар ишетелә. Шулчак хатын-кызларның җыры яңгырый башлады, тавышлар гөмбәзгә кадәр күтәрелде. Хәтергә Шаляпин килеп төште: нәкъ менә биредә, регент Иван Осипович Щер­бининга кыюсыз гына караштырга­лап, оялчан дискантын шушы гөм­бәзләргә ирештергән бит инде ул да. Шул ук аркадалы диварлар, аларга сеңеп калган элеккеге аһәңнәр һа­ман да яши төсле. Бары бизәкләр һәм иконостас кына яңартылган.

Күзеңне йому да җитә, син инде анда – 1886 елда. Сукно базары ар­тында, Түгәрәк тау  (Шарная гора) итәгендә булачак артистыбыз һәм аның регенты бер түбә астын­да яшиләр ул чакта. Шаляпиннар гаиләсе подвалда диярлек көн күрә, ә ялгызак Щербинин – алар өстен­дә. Көндезләрен ул җырлауларны тыңлый: балалар тавышларының, нәзек алтынсу башак сабагыдай, күккә сузылуын гүяки күз белән күргәндәй буласың. Ул тавышлар­ны укытучылары өстәлгә линейка белән сугып туктатып та кала. Ә хор ягымлы, тәңгәл яңгыраганда, йортка яктылык тулгандай була. Әйтерсең, өй, шапшак Суконка йортлары те­зелгән урамны калдырып, һавага күтәрелә һәм тирбәлә, тирбәлә…

Әмма төннәрен янә кара кеше пәйда була, һәм аның кулында яшел ут булып кайнап шешә чайкала. Бу адәм инде бөтенләй башка җырлар җырлый. Пычрак, башбаштак, оятсызларны. Иван Шаляпин, мен­дәр белән капланып, хәйран кала торган була: «Ничек бу җен пәриен чиркәүгә кертәләр микән?!» Ә менә Федя укытучысын кызгана. Аның­ча, әтисе «тавышка китү»нең нәрсә икәнен күз алдына да китерә ал­мый. Клиростагы җырчылар бит, җырга күмелгәндә, Егор, Митя, Федя булудан туктый… алар, шәһәр пар­кындагы фонтанның суы шикелле, бер тавыш агымына әверелә. Алар­ны тыңлаган чиркәүгә килүчеләрнең күзләреннән яшь тамганчы, шәмнәр калтырап гөмбәзгәчә үрелгәнче…

Сукно бистәсе.

Сукно бистәсе һәм　Сошествие Святого Духа храмы.

5 нче гимназия янындагы Горловой кабагы.

Яхшы башкарылган җырлардан хәтта регентның да күзләре яшьләнә кайчак. Служба тәмамланганнан соң, ул, хорны җибәреп, якындагы гына трактирга юл тота. Әлеге трак­тирда Пушкин үзе йон заводындагы бер эшче белән гәп корып утырган дип сөйлиләр. Федяның Щерби­нинны трактир ишеге каршында каравыллаган чаклары еш була. Ма­лай регентның еш кына стаканы өстенә иелеп йокымсырап утырга­нын да күрә.

«Ул чәчләрен озын итеп йөртә һәм артка таба тарап куя, зәң­гәр күзлек кия иде, болар һәм­мәсе дә үзенә җитди һәм зат­лы төс бирә. Өстендә җиңсез кара халат булыр, башында – башкисәр шапкасы. Артык күп сөйләшмәс. Әмма шушы затлылыгына да карамастан, Сукно бистәсендәге бөтен халык кебек үк, егылып эчә».

Щербинин кабактан инде шап­касын калдырып чыга торган була. Күзлекләре дә, әллә хәмердән, әллә хуҗасының чалыш адымнарын­нан, келтерәп тора. Федор, ләх бу­лып чыккан укытучысына иңен куеп, аны бусагасына кадәр илтеп куя. Кайтырга ерак та түгел-тү­гелен, тик регентның аяклары кабат трактирга таба борылырга алгысый.

Ходайга һәм Бахуска хезмәт итүче әлеге бәндә Шаляпинның талантын күреп алучы беренче кешеләрдән була, нәкъ менә ул Федяга ноталар тоттыра, малайны «авыз белән түгел, ә күкрәк белән җырларга» өйрәтә. Аны чиркәүгә алып килә. Федор үзенең әле ул чакта хәлсез генә тавышын чиркәү гөмбәзе астында ишеткәч, беренче тапкыр гармония тоя. Гәрчә ул сүзне ул вакытта ише­теп белмәсә дә.

Казандагы төбәкне өйрәнүче Сергей Саначин халыкта Горловой исемен йөртүче әлеге кабакны эзләп таба. Бирегә килүчеләр тамакла­рын җыр белән иркәләргә яратканга да кабак Горловой исемен йөрткән, имеш. Ул инде күптән юкка чык­кандыр, дисәләр дә, сакланган ка­бак. Таш йөзлекләр белән бизәлгән бер катлы тыйнак кына йорт эчендә хәзер банк офисы урнашкан икән, ул үзе Петербургская урамындагы 5нче гимназия каршындагы чыр­шылар артында яшеренеп утыра. Идән такталарын куптарып карасак, ярыкка төшеп тәгәрәгән бөке белән тиен-мазарны да табып алып булыр иде, минемчә.

Шаляпин тематикасына йөз тоткан Казан рестораннары­ның берсендә менюда «руанча үрдәк» бар, ул артистның яраткан ризыгы буларак тәкъдим ителә. Коровин исемле рәссамга язган хатында Шаляпин үзе исә, кире­сенчә, Парижны басып алган әлеге үрдәкләрдән гарык булуы турында яза. Хатында ул катык катып ашый торган рус пилмәннәрен сагынуын ассызыклый – «мин ул ризыкны комсызларча яратам», – ди. Пил­мән Шаляпиннар йортында бәйрәм ашы исәпләнә, ә гадәти көннәрдә әниләре гади генә «мура», ягъни кваска нигезләнгән сыек аш әмәлли торган була. Бу шулпага арыш соха­рие ваклыйлар, бәрәңге, суган, тозлы кыяр салып, киндер мае өстиләр.

Гел ач йөри торган Федя, чир­кәүдәге клироста, йә булмаса туй­ларда, җеназаларда җырлавы өчен тиен-миеннәр тәти калса, шунда ук кабакка йөгерә торган була. Әйе, әйе, теге кабакка: анда ул кичәгедән калган щи белән тавык алып, туйган­чы ашый. Чәйне дә варенье белән эчә хәтта, ә менә алма бөккәнен, хәстәрләп төреп, әнисенә күчтәнәч итеп алып кайта. Җырлавы белән эшләп алган вак-төякне шулай ук яраткан театрына, шапито белән Яшка балаганына тота. Соңгысы ха­лыкны хәзерге Ленин бакчасы ур­нашкан урындагы ярминкәдә җәлеп итә торган була. Шулай да акчаның яртысын, нигездә, әнисенә алып кайтып тапшыра. Әнисен ярата ул, кызгана.

«Мин чын күңелдән ышан­ган һәм җанымда яшәгән бар­лык уйларны, хыял-өметләрне сөйли алган бердәнбер кеше ул иде. Әтине тыңларга кушып, ул мине асылда тормышның авыр булуына, аңа яраклашырга кирәклеккә төшендерде. Шулай ук – эшләргә кирәклегенә, чөн­ки ярлының, эштән кала, яшәве юк. Аңа берәү дә юл ярырга тор­мый».

Ул чактагы кабаклар тәрәзәләрен­дә пәрдәләр эленеп торган, тәрәз төпләрендә яран гөл үсеп утыр­ган зур ызбалар рәвешендә бул­ган. Тәрәз төпләрендәге гөлләр арасында песиләр йокымсыраган. Ә диварларда Казан песие турын­дагы рәсемнәр эленеп торган. Чебеннәр мыжлаган. Чисталыгы да чагыштырмача булган, билгеле. Бәйрәмнәрдә болдырга империя флагын чыгарып элгәннәр. Керә торган ишекне чыршы гирлян­далары белән чәчәкләр бизәгән. Меню булмаган. Бүген, әйтик, жум­ба балыгыннан уха пешсә, иртәгә исә кыздырылган май кисәгенә пешкән борщ көткән. Җәйгә чыккач, әлбәттә, окрошка даими әзерләнгән. Икенче ашлардан бәрәңге, сельдь балыгы, тозлы кыяр өстәлдән төш­мәгән. Ишегалдында самавырлар кайнап утырган. Аракыны графин­нарда да биргәннәр, чәркәләп тә. Нигездә, ирләр җыела торган булган кабакларда. Гаиләләр белән йөрү ярамаган. Эшчеләр хезмәт хакы алган көннәрдә кабак чын мәгъ­нәсендә халык ташкыныннан мыж­лаган. Гармунга җырлап, типтереп биегәннәр. Бу җыр-биюләр еш кына савыт‑саба вату, сугышу белән тә­мамланган. Полицай чакырып, исе­рек халыкны куып тарату очраклары да еш булган. Ирләрен кабак ызба­сы почмагында каравыллап, өйгә алып кайтырга килгән хатыннар тезелешеп торган. Имин кайтып җитүе, акчасыннан бөтенләй колак какмавы кадерле булган.

«Бу тоташ мәхшәр көн­нәре иде; кешеләр, кешелеген җуеп, бер мәгънәсезгә акыры­ша-бакырыша, сугыша, елый, пычракта ауный. Андый чаклар­да тормыш миңа куркыныч, җирәнгеч булып тоела иде…»

70нче елларда мин Тихомирнов урамы, 7 йорт, 9 фатир адресы бу­енча «сиреньле тәрәзләре» белән билгеле сәүдәгәр йортында яшәдем. Шулай бервакыт, Качманган кичтә, «Победа» кинотетары артындагы (хәзер анда Г. Кариев театры) күрше ишегалдында йорт яна башлады. Кешеләр фатирларда яшәүчеләрне уятып тыз‑быз чабыша. Ут күрше йортларга да төшмәсен дип котлары очты. Анда бит барысы да агачтан! Мине, төреп, урамга алып чыктылар. Хәзер дә күз алдымда тора ул күре­неш. Эре йолдызлар белән бизәл­гән кышкы төпсез зәңгәр күк һәм «Унике ай» әкиятендәге зур учак кебек дөрләп утыручы ике катлы агач йорт. Янгынны туктату мөмкин дә булмагандыр, күрәсең. Мин ул йортны яхшы белә идем: без анда әллә ничә тапкыр качышлы уйна­дык. Шыгырдап торган идәнле озын караңгы коридоры, аның иң түрендә элпә генә нур төшә торган тәрәзәсе. Шомарып, пеләшләнеп беткән тар баскычлар өскә алып менә.

Инде студент булгач, төбәк та­рихына кагылышлы китапларны укый-укый, мин ул йортта Шаля­пиннар торганын белдем. Бу хакта белгән кешеләр күп булган, әмма никтер саклау табличкасы да элеп куярга кирәк тапмаганнар. Хәер, ул табличка гына иске йортларны юк итү кебек масштаблы проект­ны тормышка ашырганда Шаляпин йортын саклап кала алыр иде микән, белмим. Могҗиза булган очракта да ул хәзерге яңа йортлар арасында бер мескен булып утырып калыр иде, миңа калса.

Ә бит Суконка Шаляпин­га күп нәрсә бирә. Бу эшчеләр бистәсендә үскән кеше тепли­ца шартларындагыча үсә алмый, ул тормышның ачысын да, төчесен дә татый. Нәкъ менә шул тормыш­ның бар якларын күреп үсү халыкка Шаляпин кебек шәхесне бүләк итә дә инде. Василий Качалов аңа артист буларак кына түгел, ә та­бигатьнең камил бер үрнәге буларак та соклана идем, дип искә ала:

«Әйтерсең, кечкенә, урта­ча кемнәрнедер үрчетү Рос­сиянең үзенең үк теңкәсенә тия дә, ул менә шушындыйны бар итә – олпат, иркен, колач җитмәстәйне. Инде бүтән бер­кайчан да мондыйны кабат­ламас өчен ярата ул аны гүя. Талантының зурлыгы турында гына әйтмим, ә чын ир-атлар­ча мәгърурлыгы турында да. Күреп торасыз бит: читекче итеп яратмый ул бу ир-егетне, ә артист итеп!» Ютубта Шаляпинның бер генә җы­рын – «Прощай, радость, жизнь моя» дигәнен тыңлау да җитә, хәтта шушы торгызылган язма да артистның та­выш көчен һәм олпатлыгын тоем­ларга мөмкинлек бирә. Бу безнең Суконка тавышы бит! Рус җанының колач җитмәслек киңлеге, хөрлеге! Шаляпин инде бөтендөнья күләмен­дә танылган артист булып җитешеп, чит илләрдә рус кешеләренең үзара аралашуларын күзәткәндә, ачу таш­кыны кинәттән хис-тәэссораттан тулышкан күз яшьләренә әверелгән­дә, болай дип кабатларга яраткан: «Суконканы без һәрчак үзебездә йөртәбез!» Ул аның йөрәгендә соңгы сулышынача йөргәндер, ышанам.

Казанда Федор Шаляпин дүрт адрес буенча яши, ике йорт инде фотосурәтләрдә генә сакланып калган. Ул укыган 6нчы номерлы шәһәр училищесы урынында хәзер «Туган авылым» ресторан комплек­сы җәйрәп утыра. Бу шәһәребезнең әле һаман төзәлеп бетмәгән иң соң­гы югалтуларыннан берсе.

Ә менә Шаляпин җырлаган чиркәүләр бик яхшы сакланган. Мәсәлән, Варвара чиркәве. Аның эче яңартылган, билгеле, әмма ди­варлар бит үткәнне онытмый! Җырчының биографиясендәге иң төп чиркәү – Богоявление чиркәве, Ша­ляпинны биредә 1873 елда чукын­дыралар. Ләкин, ялгышлык белән, чиркәү-приход кенәгәсенә Шляпин дип теркәп куялар. Тәбәнәк кенә зәңгәр төстәге бу чиркәү Баумандагы Воскресенская чаңы артында тый­нак кына тора бирә, даһи бас иясенә куелган һәйкәлгә якынрак килсәң, күрергә була үзен. Чиркәү эчендәге акустика гаҗәеп! Әлбәттә, акустика барлык чиркәү-храмнарда да яхшы, әмма биредә ул үзенә бер төрле. Пышылдап кына әйтелгән дога­лар да ишетелә, тәреләр каршында пыскыган шәмнәрнең җиңелчә та­вышы да…

ОЧЫП КИТТЕ УЛ!

«Минем тормышым сәхифәләре» мемуарларын Казандагы Шаляпин урыннары буйлап юл күрсәткече буларак кулланырга мөмкин. Ни­дер сакланган, нидер юк. Мәсәлән, Ново-Комиссаровская урамындагы (хәзерге Мөштәри урамы) Чернояров исемле сәүдәгәр йорты, бирегә йорт хуҗасы чиркәү хоры малайларын данлау җырлары җырларга чакыра торган булган, соңыннан аларны тәм‑том белән дә сыйлаган. Яисә Панаев бакчасы, монда кайчандыр Шаляпинның уңышсыз дебюты була. Ул үзе бу хәлне шаярып искә алырга ярата:

«Аякларым, әйтерсең, сәхнә келәмнәренә ябышып катты, кулларым – ян-якларыма, ә те­лем… телем бөтен авызымны тутырып кабарды да агачка әверелде диярсең. Сүз дә әйтә, бармагымны да селкетә алмый­ча тик катып калдым. Пәрдә артыннан тавышлар ишетелә:

– Әйт инде берәр сүз, шайтан алгыры!

– Аһ син, җир бит, әйт ни дә булса!

– Муен тамырына менеп төш­кере… »

Монда хәзер «Динамо» стадио­нының буш трибуналары да туп ар­тыннан йөгереп йөрүче берән‑сәрән фигуралар гына күренгәли. Кайчан­дыр җәйге театр ызбасы булган, рестораннар, буфетлар гөрләп эшләп торган, эскәмияләр урнаштырылган бакча җәелгән булган дип уйламас­сың да.

Кабан күлендә, аның Вахитов мәй­данына илтүче, ягъни күпергә барып тоташа торган өлешендә, йөзьяшәр өянкеләр һәм камыш чатырман­нары сакланып калган. Бераз гына ары барсаң, Шаляпин мемуарларын­да сурәтләгән манзара ачыла:

«Кабанда җәйләрен искит­кеч рәхәт, ә кышын – тагын да яхшырак. Рәхәтләнеп зәң­гәр боз буйлап тимераякта шуарга мөмкин, бәйрәмнәрдә кул сугышлары уздырыла, бу та­машаны бик өнәмиләр, билгеле. Кул сугышында катнашучылар икегә бүленә иде: бер якта – без, Казан Русе вәкилләре, икенче якта – ихлас күңелле татар­лар. Сугышны балалар башлап җибәрә. Тимераякта очып барганда, кинәт, күз иярмәгән җирдән, татар малае килеп чыга да, йөзеңә китереп сылый, ан­нары һай-һайлап алга ыргы­ла. Ә син җимерелгән боры­ныңа кар куеп, ачу белән түгел, ә кисәтүле бер гыйсъян белән сукранасың: «Тукта, күрсәтәм әле мин сиңа күн чырай!»

Фёдор Шаляпин җырлаган Варвара чиркәве.

Җәйләрен Федор дуслары белән яр буена камыштан шалаш ясап куя торган була. Монда алар балык тоталар, уха пешерәләр, су коеналар. Бераз үсә төшкәч, Шаляпин бу ярлар­га үзе генә килеп йөрергә ярата. Агач башына менеп утырып, хыялланып утырган.

«Мине җәйләрен, бигрәк тә җәйге төннәрдә, Кабанга тарта иде. Яр буена барып утырам да, олы өянкеләрнең берсенә менеп кунаклыйм, яктырганчы, төнге кош шикелле, шунда утырам. Күлнең йөзенә карап уйланам. Мондагы тынлык миңа уйларым­ны тәртипкә китерергә мөмкин­лек бирә иде, Сукно бистәсендәге тормыш түбәндә агып ята, ә мин, барлык шапшаклыклардан арула­нып, биектә йөзәм».

Революциягә кадәр чыккан газетада мин бер Казан беллетристының мон­дый пассажына юлыктым:

«Шаляпин, аккош шикелле, югары очыш турында хыяллана. Кечкенә Федя, ботакка менеп утырып, Кабанның караңгы суларына төбәлеп, башкала һәм ерак илләр хакында уйлый. Һәм менә – очып китте дә ул! Еллар уза тора, ә Федор Шаляпин туган каласына җырлары белән әйләнеп кайтып тора».

Автор фотолары

http://protatarstan.ru