SUSLONGERGA SӘYAHӘT

Үlem lagerı

 Suslonger belәn bәile kurkınıch hatirәlәr bezne kechkenәdәn ozata kilә. Tүbәn sıinıflarda ukıganda  Suslonger mihnәtlәren kichergәn direktorıbız Stepanov Ivan Stepanovichnıñ mәktәp ashhanәsendә ipi valchıkların cıep iөrgәnen ıahshı hәterlim. «Eh, sezne ber genә kөngә Suslongerga cibәrergә, beler idegez ikmәk kaderen», – dip  can avazı belәn  kabatlıi ide ul. Bez, balalık belәn tulaem  añlap citkermәsәk tә, anıñ nindider shomlı cir ikәnlegen chamalıi idek. Respublika hәrbi komissariatınıñ  Saba һәm Telәche raionnarı bүlege  nachalnigı  Fәnis Zakirov citәkchelegendәge   delegaciıa sostavında Suslonger cirenә bargach, monıñ, chınnan da, shulai ikәnlegenә ıshandım. Ekskursiıane alıp baruchı Galina Lihacheva sөilәvenchә, hәrbi  lager 1941 elnıñ iıulennәn  1945  elga kadәr eshlәgәn. Anıñ biregә urnashuı monda elek iske hәrbi  poligon buluı belәn bәile.  Bistәneñ үzennәn 10 kilometr chittәrәk oeshtırılgan lagernıñ tөp vazifası  frontka pulemetchılar, artilleristlar әzerlәү bula. 1941 el  kıshı bik irtә һәm үtә kırıs kilә.  Lagerga iñ berenchelәrdәn bulıp  үzbәklәr kiterelә. Soldatlar  iske   zemlıankalarda ıashilәr, bash astına chıbıklar tүshәp ioklıilar, ıalangach buluları өstenә achlıktan integәlәr. Galina Alekseevna әitүenchә, lagerda   ıakıncha 80 meñlәp soldat  hәrbi өirәnүlәr   үtә, unnarcha meñlәbe  mihnәt-zolımga tүzә almıi үlә. Biredә buluchılarnıñ hatirәlәre buencha, lagerda  kotochkıch cәberlәүlәr kılına.  Yakınnarı iөzlәgәn kilometrlar үtep biredәgelәrgә asharga kiterәlәr. Әmma komandirlar rizıklarnı talap alıp, bazarga alıp chıgıp sattıralar.    Kızılarmiıachelәr  mondagı gazapka tүzә almıicha,  lager ıanәshәsendәge tirәn Kөmesh  kүlgә (fotoda) sikergәnnәr. Kөmesh kүl tөbendә hәrbi mashina,  keshe sөıaklәre bүgen dә saklana, dilәr.  Biredә 31nche  һәm  ch6nchı zapas һәm ch7 nche ukchı diviziıalәr өirәnүlәr үtә. Cәzalaular kүpmegә kadәr dәvam itkәn bulır ide, bilgesez, 1943 elda biregә marshal Kliment Voroshilov kilә. Mondagı hәllәr tiksherelgәnnәn soñ,  lager nachalnigı, komandirlar atıp үterelә. Shushı kөnnәn  biredә berkadәr tәrtip salına, ashau mәsәlәse hәl itelә.

«Kүñelemdә iөrtkәn

 niıatem chınga ashtı»

 – Sugıshtan soñ әti mine tegermәn өenә alıp tөshә ide. Anda avılıbız ir-atlarınıñ  Suslongerda nichek integүlәre turında sөilәүlәre balachaktan kүñelgә kerep kaldı. Menә bıel shushı cirlәrgә aıak basarga  nasıip buldı. Karap iөrgәnnәn soñ, bashka raionnar kuigan  obelisklar  belәn tanıshtım.  Kүñelemә shunda uk,  bezgә dә kuıarga kirәk, digәn ui kilde. Balalar belәn, annan Rәis Nurgalievich belәn kiñәshlәshtem. Niıatemne huplap algach, bu eshkә kereshtem. Korban chaldırıp, әrvahlarga doga kılsak, ruhları shat bulır dip uiladım.  Allaһ ıardәme belәn bu eshne bashkarıp chıktık, kabullardan bulsın, – di әlege charanı oeshtırgan   Olı Kibәchedә ıashәүche olı iөrәkle  Rifkat abıi Shәfıikov (өstәge fotoda).

Gүıa  tashnıñ da canı bar…

 Hәzer elekke lager urınında urman үskәn. Bөten cirdә shomlı tınlık hөkem sөrә.  Cirne kaplagan ıam-ıashel mүk gүıa lager seren chitkә chıgarmıi үzendә saklıidır kebek.  Lagernıñ  nәk kapkası urınında  Iygarı Oslan, Baltach raionnarınıñ obeliskları ıanında  Saba һәm  Telәche raionnarınıñ Hәter tashı urın aldı. charduganlap alıngan istәlek tashında  kүpme gazaplar kichergәn  ıaktashlarıbıznıñ ruhı  gүıa һәikәl bulıp kalıktı. Tirә-ıunenә tugan ıak tufragı  sibelde. Telәche һәm Saba raionı imam-mөhtәsiblәre Ismәgıil һәm Ainur hәzrәtlәr mәrhүmnәr ruhına izge dogalar kıldılar.   «Bүgen bik istәlekle vakıigada katnashabız. Monda bөtenlәi ikenche ruh, ikenche mohit, ikenche atmosfera.  Tarihıbıznı onıtırga hakıbız ıuk. Bүgenge tınıch, aıaz kөnebez әbi-babailarıbıznıñ geroilıkları belәn bәile», – dide bashkarma komitet apparatı citәkchese Marat Kәrimov һәm raionıbız bashlıgı isemennәn izge esh bashkargan Rifkat Shәfıikovka rәhmәt belderde.

Shikle  tavıshlar  ishetelә

 «Suslongernıñ arhivı ıuk,  kүp mәglүmatlar ser bulıp saklana. Podolskidagı   үzәk arhivka sorau ıazıp cibәrәbez, cavaplar kilmi.  Bu cirlәr   2010 ellarga kadәr  tıelgan  zona bulıp sanaldı. Hәzer Tatarstannan delegaciıalәr  esh kilep,  Hәter kөnnәren biredә үtkәrәlәr.  Әmma bezdә mәglүmat az. SHunısı borchıi»,  – di Suslonger shәһәr cirlegeneñ  hәrbi uku podrazdeleniese instruktorı Tatıana   Shamanova.  Ul shulai uk lager bulgan urında gөmbә bik kүp buluın,  әmma cıigan vakıtta    keshelәrneñ  ıñgırashkan, kıchkırgan tavıshlar ishetelүen dә әitә.  Bu kүreneshne dә gәүdәlәre  kүmelmichә, sөıaklәre aıak astında kalgan әrvahlar tavıshı dip ıurıilar.

Kүñeldә – өmet

  Kөmesh kүl ıanında  Suslonger korbannarı istәlegenә  korban chalınıp, Korәn ukılgannan soñ kүñellәrgә tınıchlık, tirә-ıungә  dә ilaһi tınlık urnashkandai buldı. Suslonger cirendә mәrhүm ıaktashlarıbız ruhına doga soñgı tapkır kılınmas, chөnki  һәrkemdә  izge gamәl   kabatlansa ide, digәn өmet-ıshanıch  kaldı.

Iyzmanı Fәridә Vildanova әzerlәde

Foto: Fәridә Vildanova