Кычытканның файдалы үзенчәлекләре һәм кычыткан ашы РЕЦЕПТЫ

Үсемлек ике өйле. Чәчәкләре яшькелт, вак, бер җенесле, гади дүрт бу­ынтыклы чәчәк тирәлекле, югарыдагы яфракларның куентыкларында утыручы ботаклы, башаксыман төркемнәргә җыелганнар. Ата чәчәкләр дурт серкәчле, аналары — бер җимешлекле. Җимешләре — саргылт- соры, йомыркасыман чикләвекчекләр. Майдан октябрьгәчә чәчәк ата, җимешләре июль-октябрьдә өлгерә.

Ерак Төньякны исәпкә алмаганда, Россиянең барлык территориялә­рендә очрый. Юл буйларында, йорт тирәләрендә, буш урыннарда, чокыр чакырларда, елга буйларында, дымлы урманнарда һәм әрәмәлөрдө үсә. Көнчыгыш Себердә һәм Ерак Көнчыгышта безгә якын төре —  тар яфраклы кычыткан таралган.

Медицинада кычытканның яфракларын файдаланалар. Алар вита­миннарга, аерым алганда, аскорбин кислотасына (0,6%) һәм каротинга (50% ка кадәр), шулай ук К, В2, В3, витаминнарына бай. Моннан тыш яфракларында дуплау матдәләре (2% тан артык), органик кислоталар 0,2% чамасы), крахмал (10% ка кадәр), шикәрләр (25% ка кадәр), хло­рофилл (8% ка кадәр), шулай ук камедь, ситостерин, тозлар бар. Кычытканның чагу үзлеге төкчәләрнең тукыма согындагы кырмыска кислотасыннан. Кычыткан яфраклары көлендә 6,3% ка кадәр тимер оксиды бар.

Кычытканның яшь ботакларын азыкка кулланалар, алардан яшел щи пешерәләр. Кавказ халыклары яшь яфракларыннан тәмле милли ашлар әзерпиләр. Туклыклылык кыйммәтләре ягыннан кычыткан кузаклы үсемлеклэргә якын, шунлыктан аны терлек һәм кош-корт азыгына кушалар. Яфракларыннан азык һәм фармацевтика продуктлары өчен зарарсыз яшел буягыч алалар, ә сабагыннан тукыма өчен сүс алырга мөмкин.

Кычытканда К витамины һәм дуплау матдәләре күп, шунлыктан аны медицинада, нигездә, кан китүне туктаткыч буларак файдаланалар. Ана­лыктан, геморрой, үпкә, эчәк һәм борыннан кан киткәндә әзер сыек эк­страктын (даруханәләрдә саталар) яки төнәтмәсен кулланалар. Төнәтмәне 1 стакан кайнар суга 15 г вакланган коры яфраклар исәбеннән әзерлиләр, 10 минут төнәтәләр һәм, суынгач, көнгә 3—4 тапкыр 1 әр аш кашыгы эчәләр.

Кычытканны гипо- һәм авитаминозларны, атеросклерозны дәвалау һәм профилактика чарасы буларак та кулланалар. Кычыткан белән азканлылыкны дәвалыйлар, чөнки ул гемоглобинны күтәрүгә булышлык итә һәм эритроцитларны арттыра. Яфракларының кайнатмасы канда­гы шикәрне киметә. Традицион медицинада кайнатма хатыннарның сөт килүен арттыра дип исәплиләр.

Халык медицинасында кан киткәндә шулай ук яшь яфраклар согын тәкъдим итәләр (көнгә 3 тапкыр 1 әр чәй кашыгы). Кычытканны тагын сидек, газ кудыргыч, бизгәккә каршы, кан чистарткыч һәм яраларны төзәтүче чара буларак кулланалар. Ул шулай ук бавыр һәм үт куыгы, бөердәге таш, уремия (сидек канлану), сары су, ревматизм, бронхит, ту­беркулез, нерв өянәге, золотуха, чуан, тимрәү, ашказаны спазмасы, га- дәти эч кату, диспепсия авыруларыннан, менструация тоткарланганда һәм регуляр булмаганда файдалы. Элек халык медицинасында’еш эч киткәндә уылган,вакланган коры кычытканны ипи белән ашаганнар. Украин халык медицинасында дизентериядән кычыткан һәм бөрлегән яфраклары төнәтмәсен эчәләр (1,5 стакан кайнаган суга һәр икесен 1 әр чәй кашыгы). Җылы урында 2 сәгать тоталар да көнгә 3—4 тапкыр 1/3—- 1/2 әр стакан эчәләр. Эч кату белән интегүчеләргә бик каты геморрой авыртулары вакытында эчәр өчен тигез өлеш кычыткан һәм эт шомыр­ты яфракларыннан (бер-ике ел элек җыелганнарыннан) 0,5 л кайнаган суга 15 г җыелма исәбеннән кайнатма әзерлиләр, 10 минут кайнаталар, суыталар, сөзәләр. Андый кайнатманы ашаганга кадәр көнгә 3—4 тап­кыр яртышар стакан эчәләр.

Рус табиблары әле XVII гасырда ук үсемлекнең үлекләүгә каршы һәм яраларны төзәтү сыйфатларын файдаланганнар, вакланган юеш яфрак­ларны яңа яраларга куярга тәкъдим иткәннәр. Кычыткан согы белән иске яраларны, җәрәхәт һәм эренле тирән яраларны дәвалаганнар. Эрен­ле яраларга юылган яфракларны каплыйлар яки коры яфраклары по­рошогын сибәләр. Яраларны, чуаннарны, тире авыруларын дәвалаган­да вакланган яфраклары төнәтмәсен примочка һәм ванна өчен кулла­налар. Чуан-сызлавыклар яки башка тире авырулары вакытында төнәтмәсен кан чистарткыч чара буларак эчәләр. Көнкүрештә кычыт­канны ярсытучы һәм читкә таратучы чара сыйфатында радикулит, бу­ыннар авыртуы вакытында кулланалар. Кайчак хәтта авырткан урын­нарны ике-өч көнгә бер тапкыр яшел кычыткан белән «чагалар».

Кычыткан — иң иртә өлгерә торган табигый поливитаминлы тукла­ну продуктларының берсе. Ул кар эрү белән үк, организм нәкъ менә витаминнарга иң мохтаҗ вакытта калкып чыга. Инде апрельдә үк кы­чытканны ашарга мөмкин. Барыннан да бигрәк, аны витаминлы щи әзерләү өчен файдаланалар. Кычыткан белән йомыркадан ясалган язгы салатлар да бик тәмле. Аларны әзерләү кыен түгел. Моның өчен 150 г кычыткан яфрагын юалар һәм 5 минут кайнаталар. Аннары иләккә бу­шаталар, суыталар, турыйлар. Тәмнәренә карап серкә һәм тоз, 20 г кай­мак салалар, өсләренә пешкән йомырка турыйлар.