Идел–Урал штаты

Журналыбызның апрель санында басылып чыккан «Татарлар – дәүләт төзү юлында» дип аталган мәкаләдә сүз татарларның милләт буларак оешуы, аның тамырлары турында барды. Бүген авторыбыз, татар тарихы турындагы сүзен дәвам итеп, 1917 елгы революцион өермәләр чоры турында сөйли.

Идел–Урал штатын төзү башлан­гычы Милләт мәҗлесе тарихына бәйле. 1917 елның маенда Мәскәүдә I Бөтенроссия мөселманнары съездында Нижгардан Габдулла Сөләймани исемле мулла Россия­не штатлар рәвешендә үзгәртеп кору һәм анда татарлар өчен махсус штат булдыру идеясен күтәрә. Дө­рес, бу бердәнбер тәкъдим булмый. Ләкин нәкъ менә шушы тәкъдим татар күңелендә тамыр җәя, башка фикерләрнең уңай яклары белән баетылып, 1917 елның көзендә тор­мышка да аша башлый.

Милләт мәҗлесенә сайлаулар үткәрү турындагы карар 1917 елның июлендә өч мөселман съездының уртак җыелышында кабул ителә, һәм аңа яшерен рәвештә тавыш бирү принцибы нигезендә гомум сайлаулар да үткәрелә.

Шул ук елның 20 ноябрендә Уфада Милләт мәҗлесе җыелып, Садри Максуди җитәкчелегендә эшен дә башлап җибәрә. Аның эшчән­леге 1918 елның 11 февраленә кадәр дәвам итә. Бу уңайдан «Известия Всероссийского Мусульманского Военного Шуро» болай дип яза: «Хәзерге заманда һәр милләт үзе­нең эчке тормышын төзү белән мәшгуль. Инде ниндидер съезд­лар, кәгазь резолюцияләрнең ва­кыты үтте. Иске җимереклекләр нигезендә Россия халыкларының яңа, якты киләчәкләрен төзергә кирәк. Милләт мәҗлесе нәкъ менә шул практик эш белән шө­гыльләнә». Мәҗлестә Бөтенроссия Мөселман хәрби шурасының рәисе 22 яшьлек прапорщик Ильяс Алкин күтәреп чыккан татарчылык рухы хөкем сөрә. «Безнең, – ди ул үз чы­гышында, – тарихи хәтеребез көчле, һәм без, аңа таянып, нинди генә юллар белән булмасын, Татарстан­ны барлыкка китерергә тиешбез».

Мәҗлес өчен иң катлаулы мәсьәләләрнең берсе татар-баш­корт мөнәсәбәтләре була. Аны хәл итү юлларын эзләүдә, шушы ике ту­гандаш халыкны үзара аңлашу юлына бастыру өчен зур көч куючы­ларның берсе Галимҗан Ибраһимов була. Ул башкорт һәм татарларның уртак дәүләте булырга тиешлеген алга сөрә. Төрле газета битләрендә аның моны дәлилләгән мәкаләләре бастырыла.

Ләкин Зәки Вәлиди җитәкчеле­гендәге иҗтимагый хәрәкәт баш­корт автономиясен булдыру юлы­на ныклап баскан була. Штатны булдыру өчен башкортлар белән аңлашу, арадашлык итү вазый­фасы Галимҗан Ибраһимовка йөкләнә.

Шул ук 1917 елның декабрь аен­да Оренбург шәһәрендә башкорт корылтае җыелып, Башкорт Рес­публикасы игълан ителә. Ибраһи­мов, Оренбургка барып, корылтай­да тирән эчтәлекле доклад ясый һәм бик күпләрне Штатка кушылу идеясенә күндерә. Ләкин инде бул­ды дигәндә, Зәки Вәлиди койрыгын бора, «татарлар яһүдләр кебек алар» дип, башкортларны Идел–Урал шта­тына кушылмаска өнди¹.

Ләкин ничек кенә булмасын, Га­лимҗан Ибраһимов Зәки Вәлидине Мәҗлескә килергә күндерә. Ул анда килә һәм чыгыш ясый. Чыгышында татарларны куркаклыкта гаепли, милли мөхтәрият һәм территориаль автономия арасында койрык болгап йөрүчеләр, дип атый. Әмма шулай булса да, ул Штатка кушылырга ри­залык бирә.

Ләкин, әгәр дә шушы зур эшләр­нең башында торучының Бөтен­россия Мөселман хәрбиләре шура­сының рәисе данлыклы морзалар токымының дәвамчысы Ильяс Ал­кин булганлыгын ассызыкламасак, бу зур гаделсезлек булыр иде.

Садри Максуди рәислегендәге Мәҗлес Идел–Урал штатын төзү Коллегиясен сайлый. Аның сос­тавына И. Алкин, С. Янгалычев, Г. Шәрәф, Ф. Мөхәммәдъяров, Ф. Сәйфи,С. Атнагулов, Г. Гобәй­дуллин, Нәҗип Хәлфин кертелә. Җитәкчелек вазыйфалары Ильяс Алкинга йөкләнә. Ә аның рәистә­ше итеп Галимҗан Шәрәф сай­лана. Монда тагын руслардан 5, чувашлардан 2 һәм чирмешләрдән 1 кеше кертү тиешле табыла. Колле­гиянең Казанда эшләргә тиешлеге фаразлана.

Хәрби шура үзенең 1918 елның 17–18 гыйнвар көннәрендә бу эшкә кичекмәстән тотынырга кирәклеге һәм Штатның Учредительный җые­лышына сайлаулар үткәрү турында карар кабул итә. Һәм Казан Советы белән шушы турыда сөйләшүләр башлап җибәрә. Ләкин бу сөйлә­шүләр уңай нәтиҗә бирми. Чөнки халыклар дуслыгының дошман­нары шәһәр халкы арасында кот­кы тарата: имеш, Шура шәһәрне үз кулына ала һәм татар идарәсен оештыра, хан заманнары әйләнеп кайта һ.б.лар.

Шушы уйдырмаларга җавап итеп, Хәрби шура, Мөселман хәр­би округы комитеты, мөселман хәрби комитеты, инде татарлаш­тырылган 95нче полк вәкилләре 31 гыйнвар көнне Казан халкына мөрәҗәгәтъ кабул итә. Анда мон­дый сүзләр бар: «Рус туганнар – солдатлар, крестьяннар, эшчеләр! Инде ике ай буе шәһәрдә әшәке провокацион имеш-мимешләр таратыла. Имеш, мөселман оеш­малары җирле совет хөкүмәтен кулга алырга тели». Мөрәҗәгәтьтә тагын мондый сүзләр бар: «Безме соң инде гасырлар буе иске режим тарафыннан изелгән, сезнең белән янәшә тынычлык, яхшы күршелек мөнәсәбәтләрендә яшәгән рево­люцион демократия, инде менә азатлыкның якты кояшы чыккан көннәрдә бозылышырга тиешбез? Юк, юк һәм кабат юк!»

Хәрби шураның шулкадәр ачык позициясен Казан Советы җитәк­челәре күрмәмешкә салышалар һәм, шул ук вакытта съезд деле­гатлары арасына чөй кагып, аларны бер-берсенә каршы куярга маташа­лар. Һәм максатларына ирешәләр дә. Шушы шартларда, ни кызганыч, милли әһелләребез арасында аң­лашылмаучанлык арта. Милләт мәҗлесе һәм Хәрби шура арасында да ниндидер фикер каршылыклары чыга.

Хәрби шура штат игълан итү­не II Бөтенроссия Мөселман хәр­би съездында кабул итүне кирәк таба. Тиз арада тыл һәм фронттагы хәрби частьләрдән 200 делегат сай­лана, һәм 1918 елның 8 гыйнва­рында съезд үзенең эшен башлап та җибәрә. Аны Ильяс Алкин ача. Йосыф Мозаффаров, кулына Штат картасын тотып, аның асылы ту­рында доклад ясый. Картаны Га­лимҗан Шәрәф төзегән була. Шул ук көнне съезд, Совет властен яклап, III Бөтенроссия Советлар съезды­ның карарларын тулысы белән таныганлыгын белдерә. Тик менә Казан Советы аларны танырга телә­ми. Аның җитәкчеләре Брест солы­хына да, III Бөтенроссия Советлар съездының Россияне федерация итеп игълан иткән карарына да кар­шы чыгалар. Һәм инде, әлбәттә, Идел–Урал штатына да каршы бу­лалар. Зур каршылыклар күрсәтеп, аны игълан итүне булдырмаска ты­рышалар. Һәм татар «сулларына» таянып, аларның куллары белән съезд җитәкчелеген кулга алалар.

1918 елның 28 февралендә игъ­лан ителергә тиешле Штат игълан ителми кала. Ни кызганыч, бу эшкә Мирсәет Солтангалиев һәм Шамил Усманов җитәкчелек итә. Соңрак алар хаталарын таныйлар, эшләгән гамәлләренә үкенәләр. Тик инде соң була.

Съезд эшен Болак артына күче­рергә мәҗбүр була. Аны таркату өчен, Мәскәүдән ул вакытта Бө­тенроссия мөселман комиссариа­ты җитәкчесе Мулланур Вахитов 300 кешелек матрослар отряды җибәрә. Шуның белән Идел–Урал штаты идеясе юкка чыга.

Ни кызганыч, әле бүгенге көнгәчә шушы идеяне татарларның Рос­сиядән чыгуга юнәлтелгән адым­нары рәвешендә күрсәтә килүчеләр бар. Югыйсә Штатны төзү турында­гы документта аның Совет Россиясе составында шартнамәле республика булырга, анда тышкы эшләр, банк-финанс системасы, тимер юллар үзәк хакимият карамагында булыр­га тиешлеге күрсәтелгән.

Ә бит, әгәр дә шул вакытта ук шундый шартнамә барлыкка килгән булса, Россиянең чын фе­дератив дәүләткә әверелүенә юл ачылган булыр иде. Татарстан өчен, башка республикалар кебек үк, СССР төзелгәндә аның тулы хокуклы әгъзасына әверелү ихти­малы юк булмый. Һәм бәлки СССР да таркалмаган булыр иде.

Бу, әлбәттә, фаразлар гына. Чөн­ки реаль тарих күпкә катлаулырак. Аңа абруйлы аерым шәхесләрнең йогынтысы зур була. Аларның үзара мөнәсәбәтләре беренче урынга чыга. Әйтик, Зәки Вәлиди һәм аның көрәштәшләре тулысы белән Штат идеясенә күнеп, Штат игълан ителгән булса, бу ике халык­ның үзбилгеләнү принцибына ни­гезләнгән республикасы төзеләчәк иде. Гаяз Исхакый Зәки Вәлидине Идел–Урал Штатына аяк чалучы, дип бәяләгән һәм аны шуның өчен беркайчан да гафу итмәячәген әйтә торган булган². Ләкин большевик­лар, бигрәк тә Сталин моңардан бик оста файдалана, татар белән башкортны үзара каршы куяр өчен булдыра алганның барын да эшли. Халыкларның үзбилгеләнү хокукы өстән билгеләү принцибына алыш­тырыла. Шушы юнәлештәге адым­нарның берсе 1918 елның 22 мар­тында Иосиф Сталин һәм Мулланур Вахитов тарафыннан имзаланган Татар–Башкорт Республикасы ту­рындагы Нигезләмә була. Әлеге рес­публиканың территориясе Галим­җан Шәрәф төзегән Идел–Урал шта­тының территориясенә тәңгәл килә. Тик бу документ, гамәлгә ашыру өчен түгел, ә Идел–Урал проектын бөтенләе белән юкка чыгару өчен генә дөнья күргән бер уен булып чыга.

Шул ук елның июль ахырында Мулланур Вахитов Мәскәүдән Ка­занга килә. Шәһәр аклар кулына күчкәч, алар тарафыннан атып үте­релә. Бу каһарманның үлеме милли азатлык юлындагы беренче иң зур корбан була. Ләкин соңгысы бул­мый, упкын яңа корбаннар сорый… Революция үз балаларын үзе ашый, дип юкка гына әйтелмәгәндер, күрәсең.

Большевикларга исә Идел–Урал штаты да, Татар–Башкорт республи­касы да кирәкми. Әлеге Республика Сталин планнарында бер уен гына була. 1922 елда Ленинга җибәргән бер хатында ул мондый уеннарны туктатыр вакыт җитте, чөнки моңа миллиләр (националлар) үзләре дә ышана башладылар, дип яза.

Татар–Башкорт республикасы да бер максатка – Гражданнар сугышы вакытында татар-баш­корт потенциалын тулысы белән файдалануга юнәтелгән уен гына була. Һәм 1919 елның 13 декаб­ре көнне РКП (б) Политбюросы Милли эшләр буенча халык ко­миссариатының проектын юкка чыгара һәм бу республиканы төзү өчен агитация алып баруны тыя.

Бервакыт республиканы Ка­зансыз һәм Уфасыз төзү идеясе калкып чыга. Монысы кайдан чыккан, бу кемгә кирәк булган? Тик инде моңа барлык күренекле зыялылар бердәм рәвештә каршы чыгалар.

Искиткеч авыр еллар бу. Совет хөкүмәтенең халыкны, бигрәк тә крестьян халкын продразверст­ка белән талап бөлдергән Граж­даннар сугышы еллары. Шушы талауларга, рәнҗетүләргә җавап буларак, сәнәкчеләр фетнәсе күтәрелә. Ул 1920 елның 7 фев­ралендә башланып, 35 көн дәвам итә. Аны даими гаскәр көче белән канга батырып бастыралар.

Фотограф: Фото «Татарстан» журналы архивыннан

http://protatarstan.ru